Hồ urmia là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Tổng quan về hồ Urmia

Hồ Urmia là một hồ nước mặn nội lục nằm ở khu vực Tây Bắc Iran, giữa hai tỉnh Đông Azerbaijan và Tây Azerbaijan. Với diện tích từng đạt trên 5.000 km², đây là một trong những hồ nước mặn lớn nhất khu vực Trung Đông và từng đứng thứ sáu trên thế giới về diện tích mặt nước. Hồ có vai trò quan trọng về mặt sinh thái, khí hậu, văn hóa và kinh tế đối với khu vực xung quanh.

Tên gọi “Urmia” được cho là bắt nguồn từ tiếng Assyria cổ, kết hợp giữa từ “ur” (nước) và “mia” (thành phố), có thể hiểu là “thành phố nước”. Hồ được đề cập trong nhiều tài liệu lịch sử Ba Tư và quốc tế, là trung tâm của một hệ sinh thái đặc thù và lâu đời. Hồ từng là điểm đến của khách du lịch nội địa và là vùng đất linh thiêng với nhiều địa danh tôn giáo nằm ven bờ.

Trong thế kỷ 20, hồ Urmia giữ vai trò quan trọng trong việc điều tiết khí hậu vùng cao nguyên Tây Bắc Iran, đồng thời hỗ trợ hệ thống nông nghiệp và sinh kế ven hồ. Tuy nhiên, trong hai thập kỷ gần đây, tình trạng suy thoái nhanh chóng đã biến hồ thành biểu tượng của khủng hoảng môi trường tại khu vực.

Vị trí địa lý và đặc điểm vật lý

Hồ Urmia thuộc hệ thống nội lưu, nghĩa là không có dòng thoát ra biển, nước trong hồ chỉ mất đi qua bay hơi. Hồ nằm trong vùng khí hậu bán khô hạn, với tọa độ địa lý vào khoảng 37°42′B–38°27′B vĩ độ Bắc và 45°00′Đ–45°52′Đ kinh độ Đông. Đây là vùng chuyển tiếp giữa cao nguyên Iran và dãy núi Zagros, với địa hình đa dạng và phức tạp.

Trước giai đoạn suy thoái, các đặc điểm vật lý chính của hồ Urmia như sau:

Thông số	Giá trị điển hình
Chiều dài tối đa	~140 km
Chiều rộng tối đa	~55 km
Diện tích bề mặt	5.200–6.000 km² (trước 1995)
Độ sâu trung bình	6 m
Mực nước so với mực biển	~1275 m

Hồ được bao quanh bởi các đồng bằng phù sa, vùng đầm lầy, và các suối nước khoáng. Có hơn 100 con sông, suối và lạch đổ vào hồ, trong đó quan trọng nhất là sông Zarrineh Rood và sông Simineh Rood. Tuy nhiên, do việc xây dựng đập và chuyển dòng, lượng nước cấp cho hồ đã giảm đáng kể từ cuối thế kỷ 20.

Thành phần hóa học và độ mặn

Là một hồ nước mặn nội địa không có thoát nước ra ngoài, hồ Urmia có độ mặn cao gấp 4 đến 8 lần nước biển. Nồng độ muối dao động mạnh tùy mùa và mực nước, thường trong khoảng 120–330 g/l. Sự bốc hơi mạnh cùng với nguồn cấp nước giảm đã khiến hàm lượng muối tăng nhanh trong hai thập kỷ qua.

Thành phần hóa học chủ yếu của nước hồ bao gồm:

• Natri (Na⁺)
• Clorua (Cl⁻)
• Magie (Mg²⁺)
• Sunfat (SO₄²⁻)
• Canxi (Ca²⁺) – với hàm lượng thấp hơn

Hàm lượng các ion hòa tan này được xác định thông qua các nghiên cứu địa hóa học. Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng sự kết tinh muối tại các bãi ven hồ là nguồn phát sinh bụi muối nguy hiểm, có thể gây tác động tiêu cực đến hệ hô hấp của người dân xung quanh.

Độ mặn cao khiến hồ không thể hỗ trợ sự sống đa dạng như hồ nước ngọt. Tuy nhiên, một số sinh vật halophile (ưa mặn) có thể tồn tại, trong đó nổi bật nhất là:

• Dunaliella salina: loài tảo đơn bào tạo sắc tố đỏ cam khi mật độ muối tăng cao
• Artemia urmiana: loài giáp xác nhỏ đặc hữu, nguồn thức ăn quan trọng cho chim di cư

Hệ sinh thái và đa dạng sinh học

Mặc dù có điều kiện khắc nghiệt, hồ Urmia vẫn là hệ sinh thái độc đáo với sự hiện diện của các sinh vật thích nghi cao với môi trường mặn. Đặc biệt, các đảo nhỏ rải rác trong hồ là nơi làm tổ của hàng chục loài chim di cư, đặc biệt là hồng hạc (Phoenicopterus), bồ nông, và các loài vịt trời.

Các loài sinh vật chính trong hệ sinh thái hồ Urmia bao gồm:

• Động vật: hồng hạc lớn, bồ nông trắng, mòng biển, Artemia spp.
• Thực vật: tảo đỏ, vi khuẩn lam, vi sinh vật halophile

Hồ Urmia được UNESCO công nhận là Khu dự trữ sinh quyển từ năm 1976, và cũng nằm trong danh sách các khu Ramsar về vùng đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế. Tham khảo chi tiết tại UNESCO Biosphere Reserves – Lake Urmia.

Nhiều nghiên cứu sinh học ghi nhận rằng sự suy giảm diện tích hồ đã phá vỡ cân bằng hệ sinh thái, đe dọa nhiều loài sinh vật phụ thuộc vào hồ. Một số đảo từng có chức năng bảo tồn chim hoang dã đã không còn tồn tại do mực nước giảm, tạo điều kiện cho động vật ăn thịt tiếp cận tổ chim.

Lịch sử thay đổi mực nước

Từ đầu thập niên 1990, hồ Urmia bắt đầu trải qua hiện tượng suy giảm nghiêm trọng về diện tích và mực nước. Số liệu từ vệ tinh và các cơ quan nghiên cứu khí tượng Iran cho thấy, trong vòng chưa đầy 30 năm, hồ đã mất hơn 85% diện tích mặt nước, khiến phần lớn lòng hồ chuyển thành bãi muối khô cằn.

Các nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này bao gồm:

• Gia tăng xây dựng các đập thủy lợi trên sông Zarrineh và Simineh – hai nguồn cấp nước chính cho hồ
• Gia tăng sử dụng nước ngầm và nước mặt cho mục đích tưới tiêu nông nghiệp không bền vững
• Suy giảm lượng mưa trung bình hàng năm và nhiệt độ tăng lên do biến đổi khí hậu

Hình ảnh dưới đây từ NASA Earth Observatory cho thấy sự suy giảm diện tích mặt nước hồ qua các mốc thời gian:

Năm	Diện tích mặt nước (ước tính)
1995	~5.500 km²
2005	~3.800 km²
2014	< 700 km²
2020	~1.600 km² (sau phục hồi tạm thời)

Các chuyên gia đã cảnh báo từ rất sớm về sự mất cân bằng thủy văn trong lưu vực hồ Urmia. Việc thiếu một cơ chế quản lý tổng thể và tích hợp giữa các tỉnh, cùng sự ưu tiên ngắn hạn cho sản xuất nông nghiệp, đã làm trầm trọng thêm quá trình khô cạn của hồ.

Tác động môi trường và xã hội

Hồ Urmia đóng vai trò như một “bộ ổn định sinh thái” trong khu vực. Khi hồ suy giảm, các tác động lan rộng không chỉ ở khía cạnh môi trường tự nhiên mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống hàng triệu cư dân quanh vùng.

Một số tác động tiêu cực ghi nhận bao gồm:

• Hình thành các cơn gió mang bụi muối, làm giảm chất lượng không khí và gây viêm phổi, hen suyễn cho cộng đồng
• Suy thoái đất canh tác xung quanh hồ do muối hóa và nhiễm mặn nguồn nước ngầm
• Giảm năng suất nông nghiệp và tăng di cư kinh tế khỏi khu vực

Theo nghiên cứu công bố trên ResearchGate, sự gia tăng nồng độ muối trong không khí gây hại đến cây trồng, thiết bị nông nghiệp, đồng thời ảnh hưởng tiêu cực đến hệ thống sinh học ở phạm vi rộng. Tác động này có thể kéo dài hàng thập kỷ, ngay cả khi hồ được phục hồi.

Nỗ lực phục hồi và chính sách

Trước tình trạng khẩn cấp, chính phủ Iran đã thành lập “Ủy ban phục hồi hồ Urmia” vào năm 2013, dưới sự giám sát của Phó Tổng thống. Kế hoạch được triển khai với mục tiêu khôi phục mực nước hồ về mức trung bình của năm 1995 trong vòng 10 năm.

Các biện pháp chính bao gồm:

• Giảm lượng nước sử dụng trong nông nghiệp bằng cách khuyến khích tưới tiêu nhỏ giọt và kỹ thuật tiết kiệm nước
• Xả nước từ các hồ chứa đập như Bukan để tăng dòng chảy vào hồ
• Cấm khai thác nước ngầm trái phép và kiểm soát giếng khoan
• Chuyển đổi cơ cấu cây trồng từ các loại cần nhiều nước sang cây chịu hạn

Theo NASA, những nỗ lực này đã mang lại kết quả tích cực bước đầu trong giai đoạn 2019–2020, với diện tích mặt nước tăng khoảng 2–3 lần so với mức đáy năm 2014. Tuy nhiên, hồ vẫn chưa phục hồi hoàn toàn và đối mặt với nhiều rủi ro nếu các chính sách không được duy trì nghiêm túc.

Vai trò khí hậu và địa chính trị

Hồ Urmia không chỉ có ý nghĩa sinh thái mà còn là biểu tượng địa chính trị trong quản lý tài nguyên nước tại Iran. Vấn đề chia sẻ nguồn nước giữa các tỉnh, giữa nhu cầu nông nghiệp và bảo tồn môi trường, tạo nên căng thẳng chính sách ở cấp khu vực.

Ngoài ra, sự suy giảm của hồ đã kích thích các phong trào xã hội, trong đó cộng đồng người Azerbaijan Iran lên tiếng mạnh mẽ về quyền môi trường và yêu cầu phục hồi hồ. Các chiến dịch truyền thông xã hội với khẩu hiệu như “Save Lake Urmia” đã thu hút sự chú ý toàn cầu.

Về mặt khí hậu, hồ Urmia đóng vai trò điều tiết độ ẩm và nhiệt độ cục bộ. Khi hồ cạn, nhiệt độ mùa hè trong khu vực có xu hướng tăng cao hơn, và độ ẩm không khí giảm mạnh, gây ra điều kiện khí hậu cực đoan hơn cho cư dân và hệ sinh thái nông nghiệp.

Triển vọng và thách thức trong tương lai

Dù một số phục hồi bước đầu đã đạt được, hồ Urmia vẫn đang ở ngưỡng nguy hiểm. Các chuyên gia cảnh báo rằng nếu không tiếp tục đầu tư và duy trì chính sách khôi phục, hồ có thể biến mất hoàn toàn trong vài thập kỷ tới.

Những thách thức chủ yếu bao gồm:

• Áp lực dân số và nhu cầu nông nghiệp gia tăng
• Thiếu cơ chế phối hợp quản lý liên tỉnh hiệu quả
• Ảnh hưởng tiêu cực của biến đổi khí hậu toàn cầu

Các giải pháp cần thiết trong dài hạn:

1. Xây dựng hệ thống quản lý tài nguyên nước tích hợp (IWRM)
2. Đẩy mạnh nghiên cứu và chuyển giao công nghệ tiết kiệm nước
3. Tái thiết sinh kế cộng đồng gắn với phục hồi hệ sinh thái hồ

Sự sống còn của hồ Urmia là phép thử cho năng lực quản trị môi trường và khả năng ứng phó với khủng hoảng sinh thái tại Iran và toàn khu vực Trung Đông khô hạn.

Tài liệu tham khảo

1. UNESCO Biosphere Reserves – Lake Urmia
2. NASA Earth Observatory – Urmia Lake Comeback
3. ResearchGate – Environmental and Health Impacts of Urmia Lake Shrinkage
4. Nature Scientific Reports – Urmia Lake Drying Causes and Consequences
5. Frontiers in Environmental Science – Sustainable Lake Management in Iran